สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี

1. ภาพรวม

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี มีพระนามเดิมว่า หม่อมเจ้ารำเพย ศิริวงศ์ (ประสูติ 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2377 - สวรรคต 9 กันยายน พ.ศ. 2404) ทรงเป็นพระมเหสีพระองค์ที่สองในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวงในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากนี้ยังทรงเป็นพระอัยยิกาในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพระปัยยิกาในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร และพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รวมถึงทรงเป็นย่าเทียดในพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว

2. พระราชประวัติ

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีทรงมีพระชนม์ชีพช่วงต้นที่สำคัญ และทรงได้รับการสถาปนาเป็นพระมเหสีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีบทบาทสำคัญในราชสำนัก

2.1. พระชนม์ชีพช่วงต้นและภูมิหลัง

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เสด็จพระราชสมภพเมื่อวันที่ 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2377 ทรงเป็นพระธิดาพระองค์ใหญ่ในสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ ซึ่งเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวกับเจ้าจอมมารดาทรัพย์ ส่วนพระชนนีคือหม่อมน้อย ซึ่งเป็นสตรีชาวบางเขนที่มีเชื้อสายมอญและไทย

ภูมิหลังทางพระชนนีของพระองค์มีความเชื่อมโยงกับเชื้อสายมอญ โดยหม่อมน้อยเป็นธิดาของนายบุศย์ ชาวบางเขน และคุณแจ่ม ซึ่งเป็นหลานสาวของอำมาตย์มอญนามว่าพระยารัตนจักร (หงส์ทอง สุรคุปต์) หรือสมิงสอดเบา หัวเมืองหน้าครัวมอญ นอกจากนี้ คุณม่วง มารดาของคุณแจ่ม ยังเป็นน้องสาวต่างมารดาของเจ้าจอมมารดาป้อม ในรัชกาลที่ 1, เจ้าจอมเพ็ง ในรัชกาลที่ 2 และเจ้าจอมมารดาเอม ในรัชกาลที่ 2 บางแหล่งข้อมูลระบุว่าคุณแจ่มเป็นธิดาของพระยารัตนจักรโดยตรง พระองค์มีเจ้าพี่เจ้าน้องต่างมารดาอีก 8 องค์

เมื่อทรงพระเยาว์ พระองค์ได้เข้ามาประทับอยู่กับพระองค์เจ้าละม่อม พระปิตุจฉา เพื่อฝึกหัดถวายงานพัด และสามารถพัดได้ถูกพระทัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นอย่างมาก จนโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามแก่หม่อมเจ้าหญิงนี้ว่า รำเพย ซึ่งมีความหมายว่า "ลมเย็นที่พัดค่อย ๆ อ่อน ๆ" มีเรื่องเล่าว่าพระภิกษุพระศรีสุทธิวงศ์ได้นำต้นไม้ชนิดหนึ่งกลับมาจากประเทศศรีลังกา ถวายแด่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งโปรดไม้นั้นมาก จึงพระราชทานชื่อไม้นั้นว่า รำเพย ตามพระนามของพระราชนัดดา

2.2. การอภิเษกสมรสกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและบทบาทในฐานะพระมเหสี

ในปี พ.ศ. 2396 (ค.ศ. 1853) หม่อมเจ้ารำเพยได้อภิเษกสมรสกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งมีพระชนมายุมากกว่าพระองค์ 30 พรรษา และได้รับการสถาปนาขึ้นเป็น พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ซึ่งเป็นพระยศเจ้าหญิงที่สูงขึ้น

ภายหลังการเสด็จสวรรคตของสมเด็จพระนางนาฏบรมอรรคราชเทวี พระมเหสีพระองค์แรกในรัชกาลที่ 4 ทำให้ไม่มีพระราชนัดดาฝ่ายในในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวที่เป็นพระองค์เจ้าเหลืออยู่แล้ว ในวันที่ 6 มกราคม พ.ศ. 2396 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดให้สถาปนาหม่อมเจ้ารำเพยเป็น พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ซึ่งมีความหมายว่า "บุปผชาติที่เป็นที่ยินดีและเป็นที่พักพิงของมวลหมู่ภมร" ต่อมาพระราชวงศ์และเสนาบดีได้ถวายให้เป็นพระมเหสี ซึ่งในประกาศรัชกาลที่ 4 ออกพระนามว่าสมเด็จพระนางนาถราชเทวี

ต่อมาในประกาศการพระราชพิธีลงสรงโสกันต์พระเจ้าลูกเธอ จ.ศ. 1224 ได้ออกพระนามพระองค์ว่า พระนางเธอพระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ และในประกาศพระราชพิธีโสกันต์สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ จ.ศ. 1227 ออกพระนามว่า สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ และในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 ออกพระนามว่าสมเด็จพระนางรำเพยภมราภิรมย์

3. พระราชบุตร

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวม 4 พระองค์กับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังนี้

พระบรมฉายาลักษณ์/พระรูป	พระปรมาภิไธย/พระนาม	เสด็จพระราชสมภพ/ประสูติ	สวรรคต/สิ้นพระชนม์	พระชนมพรรษา/พระชันษา
	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	20 กันยายน พ.ศ. 2396	23 ตุลาคม พ.ศ. 2453	57 ปี
	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล โสภณภควดี กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์	24 เมษายน พ.ศ. 2398	14 พฤษภาคม พ.ศ. 2406	8 ปี
	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์	13 มกราคม พ.ศ. 2399 (นับแบบปัจจุบันเป็น พ.ศ. 2400)	11 เมษายน พ.ศ. 2443	43 ปี
	สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช	11 มกราคม พ.ศ. 2402 (นับแบบปัจจุบันเป็น พ.ศ. 2403)	13 มิถุนายน พ.ศ. 2471	68 ปี

4. การประชวรและสวรรคต

สมเด็จพระนางนาถราชเทวีทรงประชวรพระยอดเม็ดเล็ก และทรงพระกาสะ (ไอ) เป็นพระโลหิตปนเสมหะออกมา ทรงประชวรอยู่หลายเดือน โดยเฉพาะอย่างยิ่งหลังจากที่พระราชโอรสองค์เล็กคือ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ประสูติ พระอาการก็ยิ่งทรุดลงมาก แม้จะตรัสว่า "ไม่เป็นอะไรมากหรอก" แต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชหัตถเลขาเกี่ยวกับพระอาการประชวรของพระองค์ไว้ว่า "แต่แม่รำเพย ตั้งแต่คลอดบุตรชายภาณุรังษีสว่างวงศ์มาแล้ว ป่วยให้ไอและซูบผอมมากไป กลัวจะตั้งวัณโรคภายใน"

พระองค์สิ้นพระชนม์เมื่อวันจันทร์ที่ 9 กันยายน พ.ศ. 2404 สิริพระชนมายุได้ 28 พรรษา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงบรรยายถึงการสิ้นพระชนม์ไว้อย่างละเอียดว่า "...เวลาเช้าแม่รำเพยไออาเจียนเป็นโลหิตออกมามาก ออกทางจมูกออกทางปาก ได้ตัวสัตว์ออกมากับทั้งโลหิตตัวหนึ่ง มีอาการคล้ายสัตว์ตัวหนอนเล็กหางเป็นสามแฉก แต่หมอยังแก้ไขก็ค่อยคลายมา โลหิตออกบ้างเล็กน้อยจางไปแล้ว" และ "...ครั้น ณ วันอาทิตย์ขึ้น 4 ค่ำ เดือนสิบ เวลากลางคืน เธอว่าค่อยสบายไอห่างไป นอนหลับได้มาก ตั้งแต่สามยามไปจนถึงสามโมงเช้า ครั้น ณ วันจันทร์ ขึ้นห้าค่ำ เดือนสิบ ตื่นขึ้นอีกเวลาสามโมงเช้า รับประทานอาหารได้ถ้วยฝาขนาดใหญ่ แล้วนั่งเล่นอยู่กับบุตรเล็ก ไอเป็นโลหิตออกมา แล้วก็เป็นโลหิตพลุ่งพล่านมากเป็นที่สุด ออกทั้งทางจมูกทางปาก หลายถ้วยแก้วกระบอก ไม่มีขณะหายใจ พอโลหิตมากแล้วชีพจรทั้งตัวก็หยุดทีเดียวไม่ฟื้นเลย" พระองค์ทรงประชวรด้วยโรคนี้มาเป็นเวลาประมาณห้าปี

หลังจากเสด็จสวรรคต พระศพได้รับการจัดการและตั้งไว้ในโกศที่ตึกต้นสน ซึ่งได้รับการตกแต่งใหม่ให้งดงาม โดยมีเพดาน บานประตู และบานหน้าต่างปิดลายเงิน ฝาผนังปิดกระดาษลาย และตกแต่งสิ่งอื่นๆ อย่างเหมาะสม การพระราชทานเพลิงพระบรมศพจัดขึ้น ณ พระเมรุมาศ มณฑลพิธีท้องสนามหลวง ในวันศุกร์ที่ 18 เมษายน พ.ศ. 2405 ในพระราชพิธีนี้ได้มีการริเริ่มการจัดพิธีกงเต็กหลวงขึ้นเป็นครั้งแรก และมีการจัดพิธีกงเต็กหลวงสืบต่อมาตั้งแต่นั้น

5. พระราชอิสริยยศหลังสวรรคตและการเฉลิมพระนาม

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีทรงได้รับการเฉลิมพระนามและพระราชอิสริยยศต่างๆ ทั้งในขณะทรงพระชนม์ชีพและภายหลังการสวรรคต เพื่อเป็นพระเกียรติยศแก่พระองค์

• หม่อมเจ้ารำเพย (17 กรกฎาคม พ.ศ. 2377 - 6 มกราคม พ.ศ. 2396)
• พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ (6 มกราคม พ.ศ. 2396 - 25 ธันวาคม พ.ศ. 2411)
  • ในประกาศรัชกาลที่ 4 ออกพระนามว่า สมเด็จพระนางนาถราชเทวี
  • ในประกาศรัชกาลที่ 4 (ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2405) ออกพระนามว่า พระนางเธอพระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ และ สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์
  • ในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ ออกพระนามว่า สมเด็จพระนางรำเพยภมราภิรมย์
• กรมสมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์ (25 ธันวาคม พ.ศ. 2411 - รัชกาลที่ 6)
  • พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเฉลิมพระนามพระอัฐิสมเด็จพระบรมราชชนนีขึ้นเป็นกรมสมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์ เมื่อวันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2411
• สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี (รัชกาลที่ 6 - ปัจจุบัน)
  • ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ทรงสถาปนาพระบรมอัฐิเป็นสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี

6. พระราชานุสรณ์และสิ่งอันเป็นที่ระลึก

เพื่อเป็นการรำลึกถึงสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี ได้มีการจัดสร้างอนุสรณ์สถาน สถาบัน และโครงการต่างๆ ขึ้นหลายแห่ง

• วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างวัดเทพศิรินทราวาสขึ้นในปี พ.ศ. 2419 ซึ่งเป็นปีที่พระองค์ทรงมีพระชนมพรรษาครบ 25 พรรษาพอดี การสร้างวัดนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อทรงเฉลิมพระเกียรติและทรงอุทิศพระราชกุศลสนองพระเดชพระคุณแห่งองค์สมเด็จพระบรมราชชนนี สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี ซึ่งเสด็จสวรรคตตั้งแต่พระองค์ยังทรงพระเยาว์

• โรงเรียนเทพศิรินทร์

โรงเรียนเทพศิรินทร์ได้รับการสถาปนาจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2428 ในช่วงแรกของการจัดตั้ง โรงเรียนเทพศิรินทร์ได้อาศัยศาลาการเปรียญภายในวัดเทพศิรินทราวาสเป็นที่ทำการเรียนการสอน
ในปี พ.ศ. 2438 สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช พระราชโอรสในสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี ทรงดำริที่จะสร้างตึกเรียนสำหรับวัดเทพศิรินทราวาสขึ้น เพื่ออุทิศพระราชกุศลสนองพระเดชพระคุณแห่งองค์สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี พระชนนี และเพื่ออุทิศพระกุศลแก่หม่อมแม้น ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา ชายาของพระองค์ ตึกเรียนหลังแรกนี้ได้รับการออกแบบให้มีศิลปะเป็นแบบโกธิค ซึ่งถือว่าเป็นอาคารศิลปะโกธิคยุคแรกและมีที่เดียวในประเทศไทย โดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เป็นผู้ออกแบบ และในการนี้ พระยาโชฏึกราชเศรษฐีได้บริจาคทุนทรัพย์เพื่อสร้างตึกอาคารเรียนขึ้นด้านข้างของตึกเรียนหลังแรกอีกด้วย

• พระราชานุสาวรีย์ ณ โรงเรียนเทพศิรินทร์

โรงเรียนเทพศิรินทร์มีแนวคิดที่จะสร้างรูปเคารพของพระองค์ไว้บูชาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2538 และได้สำเร็จเป็นผลในปี พ.ศ. 2541 โดยอัญเชิญประดิษฐาน ณ บริเวณมุขด้านหน้าอาคารเทิดพระเกียรติ เพื่อแสดงถึงความจงรักภักดีและความกตัญญูกตเวทีที่ชาวเทพศิรินทร์ทุกคนมีต่อสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี และยังเป็นสิ่งที่แสดงถึงเกียรติยศอันสูงสุดที่ได้รับพระมหากรุณาธิคุณในการนำพระนามาภิไธยของพระองค์มาเป็นชื่อของสถานศึกษา ทุกวันที่ 9 กันยายน ซึ่งเป็นวันคล้ายวันสวรรคตของพระองค์ ทางโรงเรียนเทพศิรินทร์จะจัดพิธีวางพวงมาลาและถวายราชสักการะ ณ พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เพื่อเป็นการสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ โดยเรียกวันนี้ว่า "วันแม่รำเพย"

7. พระราชพงศาวลี

• สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี
  • สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ (พระบิดา)
    • พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (พระอัยกาฝ่ายพระบิดา)
      • พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (พระปัยกาฝ่ายพระบิดา)
        • พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
        • สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
      • สมเด็จพระศรีสุลาไลย (พระปัยยิกาฝ่ายพระบิดา)
        • พระยานนทบุรีศรีมหาอุทยาน (บุญจัน)
        • เพ็ง นนทบุรีศรีมหาอุทยาน
    • เจ้าจอมมารดาทรัพย์ ในรัชกาลที่ 3 (พระอัยยิกาฝ่ายพระบิดา)
      • พระอักษรสมบัติ (ทับ)
      • ผ่อง
  • หม่อมน้อย ศิริวงศ์ ณ อยุธยา (พระมารดา)
    • บุศย์ (พระอัยกาฝ่ายพระมารดา)
    • แจ่ม (พระอัยยิกาฝ่ายพระมารดา)
      • ม่วง สุรคุปต์
        • พระยารัตนจักร (หงส์ทอง สุรคุปต์)