มันดูุล ข่าน

2.1. พระชนม์ชีพช่วงต้นและวัยเยาว์

มันดูอูล ข่านประสูติในปี ค.ศ. 1438 แม้ว่าพงศาวดารมองโกลทองคำ และบางแหล่งข้อมูลจากญี่ปุ่นจะระบุว่าประสูติในปี ค.ศ. 1426 แต่แหล่งข้อมูลภาษาญี่ปุ่นเองก็ระบุว่าปี 1426 เป็นการบันทึกที่ผิดพลาดในเอกสารบางฉบับ พระองค์เป็นพระโอรสของอาไจ ไทจิ (Ажаай тайж_{Ajai Taiji}^{ภาษามองโกเลีย}) และเป็นพระนัดดาของเจ้าชายคาร์กูชุก ดูเรน เตมูร์ ไทจิ (Харгучук Дүрэн Төмөр Тайж_{Kharguchuk Duren Temur Taiji}^{ภาษามองโกเลีย}) พระราชมารดาของพระองค์เป็นชาวโออิรัต มันดูอูล ข่านเป็นพระอนุชาต่างมารดาของไทซัน ข่าน (Тогтоа Буха Тайсун хаан_{Toghtoa Bukha Taisun Khan}^{ภาษามองโกเลีย}) และอักบาร์จิน จีนง (Акбаржин Охект хаан_{Akbarjin Okhekt Khan}^{ภาษามองโกเลีย}) บางแหล่งข้อมูลยังระบุว่าพระองค์เป็นพระญาติของไทซัน ข่านอีกด้วย

ในวัยเยาว์ มันดูอูล ข่านทรงเป็นกำพร้าและทรงเติบโตภายใต้การคุ้มครองของโตคอน ไทจิในเผ่าโออิรัต เมื่อพระองค์มีพระชนม์ 15 พรรษา (ค.ศ. 1452) มันดูอูลได้เสด็จออกรบพร้อมกับพระเชษฐาคือไทซัน ข่านและอักบาร์จิน จีนง เพื่อเผชิญหน้ากับสี่โออิรัต อย่างไรก็ตาม สงครามครั้งนั้นอักบาร์จิน จีนงได้ทรยศไทซัน ข่าน ทำให้ฝ่ายสี่โออิรัตได้รับชัยชนะ ภายหลังไทซัน ข่านพ่ายแพ้และถูกปลงพระชนม์ในปี ค.ศ. 1452 มันดูอูลได้ลี้ภัยไปยังดินแดนของทายาทของคาชิอูน โดยได้รับการต้อนรับจากเจ้าชายจีหนาน โตโตคาน (脱脱罕_Totokhan^Chinese) ผู้มีพระนามว่าไทจิผู้พิการ

2.2. กิจกรรมช่วงต้นและช่วงเวลาแห่งสุญญากาศทางอำนาจ

ภายหลังการสวรรคตของโมลอน ข่าน (Мөлөн хаан_{Molon Khan}^{ภาษามองโกเลีย}) ในปี ค.ศ. 1466 ตำแหน่งข่านแห่งมองโกลยังคงว่างลงเป็นเวลานานเกือบหนึ่งทศวรรษ เนื่องจากเผ่าต่าง ๆ ของมองโกลทำสงครามกันเพื่อแย่งชิงอำนาจ ในช่วงเวลาแห่งสุญญากาศทางอำนาจนี้ บรรดาหัวหน้าเผ่าต่าง ๆ เช่น โมวร์ไค โบโรนาย และโอโรชู เส้าซือ ได้เข้าควบคุมอำนาจแทน

ในช่วงระหว่างปี ค.ศ. 1463 ถึง 1465 มันดูอูล ข่านได้อภิเษกสมรสกับเยเค คาบาร์ทู (Еке Кабарт-ту_{Yeke Qabar-tu}^{ภาษามองโกเลีย}) หรือในภาษาจีนว่าจงจิน (钟金_{Zhong Jin}^Chinese) ซึ่งเป็นธิดาของเบก-อาร์สลัน (Бег-Арслан_Beg-Arslan^{ภาษามองโกเลีย}) ผู้เป็นไทซือ (太师_Taishi^Chinese) และแม่ทัพจากทูร์ปาน อย่างไรก็ตาม ทั้งสองพระองค์ไม่ทรงโปรดกัน และไม่มีพระโอรสธิดาด้วยกัน ในปี ค.ศ. 1464 พระองค์ได้อภิเษกสมรสกับมันดูไค (Мандухай_Mandukhai^{ภาษามองโกเลีย}) ซึ่งขณะนั้นมีพระชนม์เพียง 16 พรรษา มันดูอูล ข่านยังเป็นผู้นำมองโกลคนแรกสุดที่ทราบกันว่าได้ปกครองกองพันชาฮาร์อย่างแท้จริง

2.3. การขึ้นสู่ตำแหน่งข่าน

ในปี ค.ศ. 1471 มันดูอูลได้ประกาศตนเป็นข่านแห่งมองโกลที่ภูเขาซอร์กอลไฮร์คาน (Зорголхайрхан_{Zorgolkhairkhan}^{ภาษามองโกเลีย}) หรือบางแหล่งข้อมูลว่าที่คาสคาลันดา การขึ้นครองตำแหน่งข่านอย่างเป็นทางการของมันดูอูล ข่านเกิดขึ้นในปี ค.ศ. 1475 เมื่อพระองค์ได้รับเลือกให้เป็นข่านแห่งราชวงศ์หยวนเหนืออย่างเป็นทางการ โดยได้รับการสนับสนุนจากเบก-อาร์สลัน ไทจิแห่งเผ่าโออิรัต และกองกำลังในออร์โดส หลังจากการประกาศตน พระองค์ได้นำกองทัพเข้าโจมตีราชวงศ์หมิงที่เมืองเหวยโจว (韋州_Weizhou^Chinese) พร้อมกับบายันเมิงเคะ โบลคู จีนง (Баянмөнх Болху Жинонг_{Bayanmöngke Bolkhu Jinong}^{ภาษามองโกเลีย}) ในปี ค.ศ. 1473 แต่ก็พ่ายแพ้ให้กับหวาง เย่ว์ (王越_{Wang Yue}^Chinese) แม่ทัพของราชวงศ์หมิง และไม่กลับเข้าโจมตีเหอเถาอีกเลย

ในปี ค.ศ. 1475 หลังจากขึ้นครองราชย์ มันดูอูล ข่านได้นำทัพออกปราบปรามโดรัน ไทจิ (Доран Тайж_{Doran Taiji}^{ภาษามองโกเลีย}) แห่งทูเมด (Тумед_Tumed^{ภาษามองโกเลีย}) ซึ่งเป็นทายาทของคาชิอูน เพื่อแก้แค้นให้กับการสวรรคตของมาร์กอร์กิส อูเคกต์ตู ข่าน พระองค์ประสบความสำเร็จในการพิชิตเจ็ดเผ่าของทูเมด และแต่งตั้งทูร์เกน (Турган_Turgen^{ภาษามองโกเลีย}) เป็นผู้ปกครองคนใหม่ของทูเมด ซึ่งเป็นการปลดแอกทูเมดจากการปกครองของตระกูลคาชิอูน

3.1. การเสริมสร้างอำนาจและการเมืองภายใน

มันดูอูล ข่านประสบความสำเร็จในการเสริมสร้างอำนาจของตำแหน่งข่านและลดทอนอำนาจของขุนนางและเชื้อพระวงศ์ลงอย่างมาก ซึ่งนโยบายนี้เป็นการปูทางและวางรากฐานสำคัญสำหรับการปกครองของทายัน ข่าน (Даян хаан_{Dayan Khan}^{ภาษามองโกเลีย}) ผู้เป็นพระโอรสบุญธรรมและพระราชปนัดดาของพระองค์ ผู้ซึ่งจะรวมมองโกลให้เป็นปึกแผ่นอีกครั้ง

ในช่วงต้นการปกครองของพระองค์ มันดูอูล ข่านได้พระราชทานตำแหน่งจีนง (Jinong) แก่บายันเมิงเคะ โบลคู จีนง ผู้เป็นพระนัดดาของพระเชษฐาต่างมารดาอักบาร์จิน เพื่อให้ปกครองพื้นที่ทางตะวันตกของมองโกล อย่างไรก็ตาม ในเวลาต่อมาความสัมพันธ์ของทั้งสองกลับตึงเครียด ฮงโฮรา (Хонхора_Hongkhola^{ภาษามองโกเลีย}) จากเผ่าฮาลยูชิน ได้พยายามสร้างความแตกแยกระหว่างมันดูอูล ข่านและโบลคู จีนง แม้ว่าฮงโฮราจะถูกประหารชีวิตในตอนแรก แต่อิสมาอิล ไทจิ (Исмаил_Ismail^{ภาษามองโกเลีย}) แห่งยองชิเยบู กลับเข้ามาแทรกแซงและจุดชนวนความขัดแย้งอีกครั้ง ทำให้มันดูอูล ข่านทรงเชื่อในที่สุด พระองค์มีพระบัญชาให้อิสมาอิลเข้าโจมตีโบลคู จีนง ซึ่งหลบหนีไปได้ มันดูอูลได้ยึดทรัพย์สินและผู้คนของโบลคู จีนง และได้พระราชทานชิกิล พระพันปีหลวง ซึ่งเป็นพระชายาของโบลคู จีนง ให้แก่อิสมาอิล ไทจิ ความขัดแย้งนี้ส่งผลให้สถานการณ์ทางการเมืองของมองโกลในช่วงปลายรัชสมัยของมันดูอูล ข่านมีความไม่มั่นคงและอำนาจเริ่มตกอยู่ในมือของอิสมาอิลมากขึ้น

3.2. กิจกรรมต่างประเทศและสงคราม

นอกเหนือจากสงครามกับราชวงศ์หมิงในปี ค.ศ. 1473 ซึ่งพระองค์พ่ายแพ้และถอนทัพออกไปจากเหอเถาแล้ว มันดูอูล ข่านยังคงดำเนินกิจกรรมทางการทหารที่สำคัญเพื่อรักษาอำนาจและอิทธิพลในภูมิภาค

• การปราบปรามเผ่าโออิรัตและทูเมด ในปี ค.ศ. 1475 พระองค์ได้นำทัพเข้าโจมตีและเอาชนะโดรัน ไทจิแห่งทูเมด ซึ่งนำไปสู่การพิชิตเจ็ดเผ่าของทูเมดสำเร็จ โดยแต่งตั้งทูร์เกนเป็นผู้ปกครองคนใหม่ของทูเมด เพื่อยุติการครอบงำของตระกูลคาชิอูน

• ความขัดแย้งภายในกับบายันเมิงเคะ โบลคู จีนง ความสัมพันธ์กับบายันเมิงเคะ โบลคู จีนงที่เคยเป็นพันธมิตรกันได้แปรเปลี่ยนเป็นศัตรูเนื่องจากความไม่ไว้วางใจและคำยุยง มันดูอูล ข่านตั้งใจจะปลิดชีพโบลคู จีนง และได้สู้รบกันหลายครั้ง ส่งผลให้พระองค์สวรรคตในการต่อสู้กับโบลคู จีนง

3.3. ปัญหาการสืบราชบัลลังก์และช่วงปลายพระชนม์ชีพ

มันดูอูล ข่านไม่มีพระโอรสโดยตรง บางแหล่งข้อมูลระบุว่าพระองค์ไม่มีพระโอรสธิดาเลย แต่จากข้อมูลอื่น พระองค์มีพระธิดาสองพระองค์กับมันดูไค เซเชน คาทูน ได้แก่ เจ้าหญิงโบร์คูชิน (Борокчин_Borokchin^{ภาษามองโกเลีย}) และเจ้าหญิงเอชิเก (Есиге_Esige^{ภาษามองโกเลีย}) ซึ่งเป็นปัญหาสำคัญที่นำไปสู่ความขัดแย้งเรื่องการสืบราชบัลลังก์ในช่วงปลายรัชสมัยของพระองค์

ในช่วงปลายพระชนม์ชีพ ความไม่ไว้วางใจที่พระองค์มีต่อบายันเมิงเคะ โบลคู จีนง ผู้ที่เคยได้รับการพิจารณาให้เป็นทายาท ได้นำไปสู่การสู้รบอย่างรุนแรง การสวรรคตของพระองค์ในปี ค.ศ. 1478 หรือ 1479 มีสาเหตุมาจากความขัดแย้งนี้ ซึ่งทำให้สถานการณ์ทางการเมืองของมองโกลยิ่งซับซ้อนยิ่งขึ้น เนื่องจากไม่มีทายาทชายโดยตรงเพื่อสืบทอดบัลลังก์ ซึ่งท้ายที่สุดก็นำไปสู่การที่มันดูไค เซเชน คาทูนต้องตามหาทายัน ข่านมาสืบทอดอำนาจแทน

6.1. การประเมินทางประวัติศาสตร์

มันดูอูล ข่านมีบทบาทสำคัญในการสร้างเสถียรภาพทางการเมืองของราชวงศ์หยวนเหนือภายหลังช่วงเวลาแห่งสุญญากาศทางอำนาจที่ยาวนาน การปกครองอันสั้นของพระองค์ได้วางรากฐานสำคัญโดยการเสริมสร้างอำนาจของข่านและลดอำนาจของชนชั้นสูง ซึ่งเป็นแนวทางที่ทายัน ข่านจะนำไปใช้ในการรวมชาติมองโกลในยุคต่อมาได้อย่างมีประสิทธิภาพ

อย่างไรก็ตาม รัชสมัยของพระองค์ก็มีความขัดแย้งภายใน โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับปัญหาการสืบราชบัลลังก์และการต่อสู้กับบายันเมิงเคะ โบลคู จีนง ซึ่งเป็นปัจจัยหนึ่งที่นำไปสู่การสวรรคตของพระองค์ แม้ว่าความขัดแย้งนี้จะทำให้สถานการณ์ทางการเมืองของมองโกลไม่มั่นคงในช่วงปลายรัชสมัยของพระองค์ แต่โดยรวมแล้ว บทบาทของมันดูอูล ข่านถือว่าเป็นการเตรียมความพร้อมที่สำคัญสำหรับการฟื้นฟูและรวมชาติของมองโกลในรัชสมัยทายัน ข่าน

6.2. มันดูอูล ข่านในวัฒนธรรมสมัยนิยม

ชีวิตในช่วงปลายของมันดูอูล ข่านถูกนำไปดัดแปลงเป็นนวนิยายอิงประวัติศาสตร์ในหนังสือเล่มที่หนึ่งและสองของชุด Fractured Empire Saga (ตีพิมพ์ปี ค.ศ. 2021-2022) โดย สตาร์ ซี. เดวีส์ (Starr Z. Davies) ซึ่งประกอบด้วยหนังสือสี่เล่ม ได้แก่ Daughter of the Yellow Dragon, Lords of the Black Banner, Mother of the Blue Wolf และ Empress of the Jade Realm นอกจากนี้ พระองค์ยังปรากฏเป็นตัวละครในนวนิยายอิงประวัติศาสตร์เรื่อง Manduchai ที่เขียนโดยทันยา คินเคิล (Tanja Kinkel) นักเขียนชาวเยอรมนีในปี ค.ศ. 2014